بنیاد بین المللی حفظ قران کریم

یکی از مراتب بهره مندی از قرآن و مهجوریت زدایی از آن حفظ قرآن کریم است . چرا که انسان با این کار آیات قرآن را در سینه خود نگهداری می کند و پیامد آن این می شود که همواره به یاد قرآن و همراه با قرآن و گویا دائماً در محضر قرآن است .

درباره حفظ قرآن امام صادق (ع) می فرمایند : القُرآنَ القُرآنَ ، إِنَّ الآیَهَ مِنَ القُرآنِ و تاسُورَهٍ لَتَجِیءُ یَومَ القِیَامَهِ حَتَّی تَصعَدَ أَلفَ دَرَجَهً ، یَعنِی فِی الجَنَّهِ فَیَقُولُ : لَو حَفَظتَنِی لَبَلَغتُ بِکَ هَاهُنا . سفارش می کنم شما را به قرآن زیرا در روز قیامت هر آیه و سوره از قرآن هزار درجه در بهشت بالا می رود و می گوید : اگر مرا حفظ کرده بودی تا آنجا تو را می بردم .

این روایت پیمودن درجات بهشت را در گرو حفظ قرآن دانسته است ، حفظ قرآن در اینجا به معنای از بر بودن وبه خاطر سپردن است بدین معنی که قرآن را در خانه ذهن و قلب نگهدارد تا هماره به نور قرآن روشن باشد ، و اینکه برخی می گویند : منظور از حفظ ، نگهداری و حراست از تحریف و مواظبت از آن است سخن دیگری است . مؤید این سخن کلام نبوی است که می فرمایند : إِنَّ الَّذِی لَیسَ فِی جَوفِهِ مِنَ القُرآنِ ، کَالبَیتِ الخَرَبٍ . کسی (قلبی) که چیزی از قرآن در آن نباشد همانند خانه ویران است .

از اینکه در لسان معصومین (ع) دعایی برای فراموش نکردن آیات حفظ شده روایت گردیده است می توان به اهمیت و جایگاه این برنامه پی برد . علامه مجلسی (ره) می نویسد : پیامبر (ص) به امام علی (ع) فرمود :

أُعَلِّمُکَ دُعَاءً لَا تَنسَی القُرآنَ ، قُل : اللَّهُمَّ ارحَمنِی بِتَرکِ مَعَاصِیکَ اَبَداً مَا اَبقَیتَنِی ، وَ ارحَمنِی مَن تَکَلَّفَ مَا لَا یَنبَغنِی ، وَ ارزُقنِی حُسنَ النَّظَرِ فِیمَا یُرضِیکَ ، وَ اَلزِم قَلبِی حِفظَ کِتَابِکَ کَمَا عَلَّمتَنِی ، وَ ارزُقنِی أَن اَتلُوَهُ عَلَی النَّحوِ الَّذِی یُرضِیکَ عَنّّی ، اللَّهُمَّ نَوِّر بِکِتَابِکَ بَصَرِی ، وَ اشرَح بِهِ صَدرِی ، وَ اَطلِق بِهِ لِسَانِی ، وَ استَعمِل بِهِ بَدَنِی ، وَ قَوِّنِی بِهِ عَلَی ذَلِک ، و اَعِنِّی عَلَیهِ اِنَّهُ لَا یُعِینُ عَلَیهِ اِلَّا أَنت ، لَا اِلَهَ اِلَّا أَنت .

دعایی به تو یاد می دهم که قرآن را فراموش نکنی ، بگو : اللَّهُمَّ …

حفظ قرآن آثار و برکاتی دارد که از جمله آثاری که برای حفظ قرآن بیان شده این است که قلبی که محفظه قرآن باشد دچار عذاب نمی شود چنان که پیامبر (ص) فرمودند : إِنَّ اللهَ تَعَا لَی لَا یُعَذِّبُ قَلباً وَعَی القُرآنَ .

خداوند عذاب نمی کند قلبی را که ظرف قرآن باشد .

یکی دیگر از برکات حفظ قرآن و مأنوس شدن با آن سخن گفتن به وسیله آیات قرآن کریم است ، بدین معنی که انسان جز با آیات قرآن سخن نگوید .

سخن گفتن از زبان قرآن یعنی اینکه آدمی در مسیر ارتباط و حفظ آیات قرآن به جایی برسد که برای تمامی وقایع زندگی و امورات روزمره خود بتواند فی البداهه به آیات قرآن رجوع کند و در همان لحظه با قرآن تکلم کند . رجوع کردن به قرآن نه به این معنی که شخص دنبال قرآن بگردد و ان را ورق بزند و آیه ای را استخراج کند بلکه به این معنی که در همان لحظه آیه در ذهنش مجسم شود و به استناد به آن حرف بزند . و این محقق نخواهد شد مگر اینکه ما با قرآن انس گرفته و فراموین آن را بفهمبم و به خاطر بسپاریم و مدام در تمرین باشیم که برای هر موضوعی به آیات قرآن استناد کرده و با آن تکلم نماییم .

امروزه متأسفانه می بینیم که حافظان قرآن علی رقم اینکه قرآن را حفظ هستند اما بیشتر شان توان این را ندارند که در محاوره ها و مکالمات روزمره از آیات قرآن استفاده کنند در واقع محل مصرف آیات قرآن را در زندگی فردی و اجتماعی تداعی نمی کند .

شاید علت این مشکل این است که حافظان و مؤسساتی که به کار حفظ مشغول اند و دست اندر کاران این امر فقط به حفظ آیات و ارائه آن بسنده می کنند و در رابطه با کاربردی کردن آیات قرآن در زندگی برنامه ریزی منسجمی انجام نداده اند .

بدیهی است اگر سخن گفتن با زبان قرآن در جامعه وبالاخص در بین حافظان و قاریان نهادینه شود جامعه بهتر و بیشتر به سمت تکامل پیش خواهد رفت .

ان شاء الله در نوشتار های بعد مطالبی پر بار و راهگشا برای علاقه مندان به حفظ قرآن خواهیم آورد که مورد استفاده آن عزیزان خواهد بود

این روشن است که حفظ قرآن باید از سنی شروع شود که گویش کودک نسبتاً کامل شده و توان بیان بیشتر حروف را دارد، بین ۳ و نیم تا ۴ سال ـ البته بسته به کودک دارد ـ زمان مناسبی برای شروع آزمایشی حفظ است.

گفتیم شروع آزمایشی و نه رسمی. زیرا برای آموزش حفظ در کودکی 2 زمان وجود دارد :

۱ ـ زمان آزمایشی که پدر و مادر خودشان در خانه سوره های کوچک مثل کوثر ـ توحید و …و ذکر صلوات و دعاهای کوتاه را با آرامش و کندی یاد می دهند.

منظورمان از آرامش و کندی این است که مثلاً اگر شما می خواهید بسم الله الرحمان الرحیم را به فرزندتان یاد دهید چند روز فقط ۲ کلمه ” بسم الله” را با او کار کنید. چند روز بعد را به آموزش ” الرحمان الرحیم” اختصاص دهید و همین طور متن سوره های کوچک را.

کودک شما هنوز نمی تواند متن های طولانی مثل یک آیه را یک جا فرا گیرد پس قطعات کوتاه را با حوصله و ظرف چند روز به او یاد دهید.

از میان روخوانی، تجوید ، اطلاعات عمومی قرآن و حفظ، حفظ قرآن بهترین گزینه است، گویی همین مطلب نیز مورد نظر اهل بیت (علیهم السلام) است چرا که روایت مربوط به فرزدق می بینیم که او پس از فرمایش حضرت امیر علیه السلام شروع به حفظ قرآن می کند

۲ ـ زمان رسمی: این زمانی است که کودک وارد ۵ سالگی و بالاتر شده و می تواند در کلاس ویژه حفظ کودکان حضور پیدا کند و زیر نظر مربی و معلم مخصوص حفظ کودکان، به یادگیری قرآن بپردازد.

اجبار کودک به آموزش قرآن

بعضی از اولیاء معتقدند چون یادگیری قرآن برای سعادت کودک لازم است پس با زور و اجبار هم می توان کودک را وادار به یادگیری قرآن کرد.

بدیهی است که این تفکر اشتباه است. چرا که در هر صورت یادگیری قرآن کار مستحبی است و نه واجب و اگر کودکی مشتاق آموزش قرآن نبود، باید با استفاده از روش تشویق او را ترغیب به یادگیری قرآن کرد. اما تنبیه و اجبار فقط باعث انزجار و تنفر او از کتاب خدا می شود که عاقبت آن در بزرگ سالی شخص آثار سویی خواهد داشت.

کودک چه زمانی آماده فراگیری حفظ قرآن است؟

در سطور بالا سن مناسب شروع حفظ را گفتم. اما آیا کودک شما در این سن آماده شروع حفظ قرآن هست؟ ممکن است این طور نباشد یعنی بعضی افراد حتی در سن ۷ یا ۸ سالگی هم آماده آغاز حفظ نیستند. پس به کودک خود سخت نگیرید. بگذارید خودش اولین علائم آمادگی برای حفظ را به شما اعلام کند معمولاً کودکان نشان می دهند که دوست دارد صلوات را یاد بگیرند، اذکار نماز را بخوانند و یا سوره های قرآن را قرائت کنند. وقتی پدر و مادر در خانه قرآن می خوانند کودک، این نشانه ها را به وضوح از خود بروز می دهد. آن گاه است که شما می توانید ابتداء دوره آزمایشی و سپس دوره رسمی حفظ را برای کودکتان آغاز کنید.

مهم‌ترين و مؤثرترين روش براي حفظ قرآن كه ـ به جز گروه اندكي ـ براي عموم علاقمندان قابل استفاده است و بيشتر حافظان كلام وحي نيز از آن استفاده كرده‌اند «روش ديداري» (بصري) است. پيش از توضيح درباره ويژگي‌هاي اين روش لازم است به يك نكته مهم اشاره كنيم و آن اینکه: مهم‌ترين اتفاق در حفظ قرآن اين است كه شخص به تعداد صفحات قرآن، تصاويري را در حافظه خود ثبت مي‌كند. به بیان دیگر حفظ كل قرآن يا قسمتهايي از آن، عبارت است از تهيه چندين تصوير ذهني از صفحات قرآن و انتقال آنها به «حافظه بلندمدت». [1] طبيعي است كه هر قدر اين تصاوير دقيق‌تر و واضح‌تر باشد، بازيابي آنها از حافظه و ارائه آنها، با موفقیت بیشتری توأم خواهد بود. آنچه در حفظ قرآن به روش ديداري اتفاق مي‌افتد نیز چيزي جز اين نيست که فرد علاقمند با پشتکار فراوان و در پیش گرفتن روشی صحیح و اصولی، بیش از هر چیز حافظه تصویری خود را به کار گیرد و ـ مثلاً ـ 604 تصویر به تعداد صفحات قرآن را در حافظه بلندمدت خود ذخیره نماید. روش ديداري بر اساس دقت و تمركز قوه بينايي بر آيات و عبارات قرآن و مكان قرار گرفتن آنها در صفحات بنا شده است. كسي كه قصد دارد صفحه‌اي از قرآن را حفظ كند، با تكرار چندباره آيات، در حقيقت آنچه را با چشم خود ديده و ضبط كرده در حافظه تثبيت مي‌نمايد و هر عاملي (اعم از مرور و تکرار، دقت در ارتباطات لفظي و معنايي آيات و …) كه به حك شدن دقيق‌تر و استوارتر اين تصوير در ذهن كمك كند، بايد بيشتر مورد توجه فرد قرار گيرد.

حفظ قرآن با روش ديداري به دو طریق محقّق مي‌شود؛ نخست اینکه فرد كل مقطع مورد نظر براي حفظ (براي مثال صفحه اول جزء 30) را چندين بار از ابتدا تا انتها از رو مي‌خواند و البته اين خواندن را با نيت حفظ كردن و همراه با دقت بر الفاظ آيات و محل قرار گرفتن هر آیه انجام می‌دهد. طریقه دیگر این است که فرد به جاي خواندن مكرر كل مقطع و حفظ يكباره آن، به خواندن و حفظ كردن تك‌تك آيات مي‌پردازد و سپس با كنار هم قراردادن آنها، كل مقطع را حفظ مي‌نمايد. [2]

تجربه نشان داده كه حفظ به طریقه دوم زمان كمتري مي‌گيرد و از طرفي كيفيت كار نيز در اين روش مطلوب‌تر است. از اين‌رو بهتر است براي پرداختن به حفظ قرآن از روش دوم استفاده كنيم.

لازم به یادآوری است که توصیه به استفاده از روش دیداری برای حفظ قرآن به این معنا نیست که در این فرایند هرگز از تلاوتهای ترتیل استفاده نکنیم. در ادامه خواهیم گفت که گوش دادن به تلاوتهای ترتیل رکن اصلی «حفظ قرآن به روش شنیداری» است؛ اما چنانچه در درس چهارم (آشنایی با مراحل حفظ یک مقطع) خواهیم گفت، گوش دادن به تلاوت ترتیل مقطع مورد نظر برای حفظ یکی از مراحل و گامهای اصلی و ضروری حفظ قرآن است. به علاوه گوش سپردن به ترتیل محفوظات گذشته در بحث مرور محفوظات نیز مورد استفاده حافظان قرار می‌‌گیرد.

روشهای دیگر حفظ

روشهاي ديگري نيز براي حفظ قرآن پيشنهاد شده است كه از ميان آنها دو روش «حفظ شنيداري» و «حفظ اشاره‌اي» از بقيه مشهورتر است. باید توجه داشت که اين دو روش ـ برخلاف روش دیداری (بصری) ـ روشهاي عمومی و همگاني شمرده نمي‌شود و براي مخاطبان خاص و در زما‌ن‌هاي محدود قابل استفاه است.

روش شنيداري مبتنی بر گوش دادن مکرر تلاوت ترتیل مقطع مورد نظر برای حفظ است؛ و اين گوش دادن تا زمانی ادامه مي‌يابد که شخص اطمینان حاصل كند می‌تواند آن مقطع را دقیقاً مطابق با لحن مرتّل و از حفظ بخواند. استفاده از این روش به عنوان روش اصلی حفظ به سبب وجود برخی نارساییها در آن توصیه نمی‌شود. مهم‌ترین نقیصه حفظ شنیداری آن است که شخص به جای حفظ آیات و عبارات قرآن، در وهله نخست به حفظ کردن «لحن مرتّل» می‌پردازد و به همین خاطر ـ چنانچه نمونه‌های فراوان آن هم دیده شده است ـ با فراموش کردن لحن قاری، دیگر قادر به تلاوت باقیمانده آیات نیست و حتی در مواردی که ـ مثلاً ـ سؤالی از میانه سوره یا صفحه از وی پرسیده شود و او نتواند لحن قاری را به یاد آورد، قادر به تلاوت مابقی سؤال نخواهد بود. به علاوه ماندگاری این نوع حفظ به مراتب از حفظ به روش دیداری کمتر است و با گذشت زمان، مقدار قابل توجهی از محفوظاتی که با استفاده از روش شنیداری حفظ شده است در معرض فراموشی قرار خواهد گرفت.

اما با این وجود، استفاده از این روش در برخی موارد مفید و حتی لازم است؛ برای افراد فاقد سواد خواندن (مانند كودكان و افراد بي‌سواد) و نيز افراد نابينا و كم‌بينا استفاده از روش شنیداری مناسب‌ترین شیوه برای حفظ قرآن شمرده می‌شود.

در اينجا مجدداً تأكيد مي‌كنيم كه هرچند روش پيشنهادي و اصولي براي حفظ «روش ديداري» است، اما استفاده از تلاوتهاي ترتيل در بخشهايي از فرآيند حفظ به روش ديداري اجتناب‌ناپذير و لازم است.

در روش اشاره‌اي هر يك از حروف و كلمات قرآن داراي علائم حركتي مخصوص به خود است و هر يك با حركتي نشان داده مي‌شود. حتي در مواردي برخي مفاهيم با حركات چشم و پلكها و يا علائم صوتي به حافظ تفهيم مي‌شود. استفاده عمومي از اين روش نيز به جهت وجود برخي نقاط ضعف در آن، از جمله «استفاده نكردن از روشهاي ديداري و در نتيجه تثبيت نشدن مناسب محفوظات و فراموشي سريع آنها، يكسان نبودن اشاره‌ها نزد همگان، تحميل بار اضافي به حافظه در به يادسپاري نشانه‌ها، محوريت يافتن حركات نمايشي به جاي معنامحوري در حفظ آيات قرآن و ارائه آنها» توصيه نمي‌شود. البته مي‌توان از اين روش براي كودكان مقطع پيش‌دبستان ـ كه توانايي خواندن ندارند ـ جهت آموزش سوره‌هاي كوتاه پايان قرآن استفاده نمود. [3]

پي نوشت:

[1] . يكي از رايج‌ترين تقسيم‌بنديهاي حافظه نزد روانشناسان، تقسيم‌بندي آن به «حافظه حسي»، «حافظه كوتاه‌مدت» و «حافظه بلند‌مدت» است. حافظه بلندمدت محل اندوختن دائمي اطلاعات است و در فرآبند آموزش ـ و از جمله در حفظ قرآن ـ عموماً با اين نوع حافظه سروكار داريم. براي توضيح بيشتر ر. ك: برنارد لاول، حافظه و يادگيري، ص 26 ـ 30.

[2] . روانشناسان آموزشي روش اول را «روش حفظ جامع» و روش دوم را «روش حفظ جزء به جزء» مي‌نامند.

[3] . براي تفصيل بيشتر ر. ك: رضا نجفي، نگاهي تحليلي بر مباني و روشهاي حفظ قرآن كريم، ص 56 ـ 70.